De angst voor het geheugen

Een getuigenis van Loochi Muzaliwa uit Bukavu

De oorlog staat opnieuw voor de deur van de stad Bukavu, de hoofdstad van de provincie Zuid-Kivu. Iedereen spreekt over de zoveelste bevrijding. De rebellen van M23 rukken snel op vanuit de stad Goma. Ik bel een paar keer met mensen uit de dorpen in de streek van Kalehe, ten noorden van de stad. Ze zeggen me dat de val van de stad Bukavu nakend is. Het doet me denken aan eerdere gebeurtenissen: de oorlog van 1996 onder de AFDL, die een bloedbad veroorzaakte in de stad, met meer dan tienduizend doden. In 2004 volgde de CNDP van Laurent Nkunda hetzelfde parcours als de mannen van M23 vandaag, waarbij systematische verkrachting als oorlogswapen werd gebruikt. 

Ik word steeds ongeruster. Deze keer is het anders, ik ben niet langer vrijgezel, ik ben nu vader van een gezin, met een tiental mensen onder mijn hoede. Ook op professioneel vlak, als journalist, advocaat en humanitair medewerker, voel ik me steeds meer blootgesteld. Minder dan een jaar geleden heb ik zes maanden gevangen gezeten in Kinshasa in de gevangenissen van de nationale inlichtingendienst omwille van mijn werk. Wat moet ik doen? Vluchten of blijven? De stad Goma is een week geleden gevallen, de enige nog vrije route is die naar het zuiden, maar Uvira, is niet veilig, gewapende groepen zwerven door het gebied. De enige optie is dus Bujumbura in buurland Burundi. Maar ik moet snel beslissen, de grenzen blijven niet eeuwig open. Documenten zijn moeilijk te verkrijgen, er zijn wegversperringen in de Ruzizi-vlakte en problemen met vluchtende Congolese militairen. De risico's zijn groot voor een konvooi van tien mensen, met vrouwen en kinderen. Jonge adolescenten lopen ook het risico om gedwongen te worden ingelijfd bij gewapende groepen of door het leger, als dragers aan het front. Bovendien zit een van mijn zonen vast op het eiland Idjwi, waar hij studeerde. Vertrekken en hem achterlaten? Dat zou als verraad klinken in zijn hoofd. Ook wordt contant geld steeds schaarser, de banken zijn niet meer open. De tijd dringt, ik moet een beslissing nemen, mijn verantwoordelijkheid is groot. Na duizend overwegingen blijven we uiteindelijk ter plaatse, om deze zoveelste pseudo-bevrijding het hoofd te bieden.

Onder het bewind van de 'baby-soldaten'

De opmars van de rebellen van M23 op het terrein gebeurt snel. Bukavu, uit angst voor de 'indringers', wendt zich tot God. De oproep van de katholieke prelaat van Bukavu en de burgermaatschappij om elk conflict in de stad te vermijden, heeft succes gehad, de slag om Bukavu zal niet plaatsvinden! De regeringstroepen en hun bondgenoten verlaten Bukavu vrij ordelijk en trekken naar het zuidelijke deel van de provincie Zuid-Kivu. Zonder de aanwezigheid van overheid, leger en politie, wordt de stad overgeleverd aan hordes plunderaars die de munitiedepots in verschillende militaire kampen bestormen. Drie dagen lang durf ik mijn neus niet buiten te steken, kinderen van soms slechts tien jaar schieten salvo’s rond in de verlaten straten van de stad. Dronken, met een Kalasjnikov over hun schouder, plunderen ze winkels en kraampjes. Verdwaalde kogels vallen als een fijne regen en maken stille slachtoffers. De nachten zijn onzeker en vol angst, wraakacties klinken in de duisternis, een ideaal moment om na te denken over de hachelijke situatie. In dergelijke omstandigheden lijkt leven onder het bed en stil blijven de ultieme oplossing.

Leven onder het nieuwe regime

Terwijl de stad Bukavu valt, zijn alleen de nieuw aangekomen militairen zichtbaar in de straten. Ze worden eerst toegejuicht door een gedesillusioneerde bevolking, maar snel volgt de ontgoocheling, de onveiligheid neemt toe. De handel herneemt voorzichtig, de kantoren van de overheidsdiensten blijven gesloten, de banken zijn verlaten, de geldautomaten werken niet meer. Bukavu draait op een laag pitje. Geen enkele politieagent is zichtbaar, alleen enkele militaire jeeps rijden snel voorbij. Hier en daar praten nieuwsgierigen in kleine groepjes overdag. Radiootjes aan het oor, maar uiteindelijk zendt slechts een handvol radiostations uit van de vijftien die de stad telt, mannen verzamelen zich om naar het laatste nieuws te luisteren. Maar uiteindelijk komt er niet veel uit, de korte golven van de Franse radio RFI zijn moeilijk hoorbaar. Lokale radio’s spelen de hele dag muziek. De scholen zijn uiteindelijk heropend, maar de leraren weten niet wanneer en door wie ze betaald zullen worden. 

De dagen zijn lang en eentonig. Om 18 uur is er niemand meer buiten, iedereen barricadeert zich. Er wordt hier en daar geschoten, fluitjes en vuvuzela's klinken, het zijn noodoproepen. In sommige wijken vallen vermeende dieven in handen van jonge buurtpatrouilles. Het vonnis wordt snel uitgesproken, het is volkswraak! De brandstapel zoals in de goede oude tijd van het middeleeuwse Europa. De M23 verklaart dat ze niets te maken hebben met bandieten, ze hebben geen gevangenissen en nog minder politie. 's Morgens wordt de macabere balans opgemaakt! Tientallen doden.

Media? beter zwijgen!

In het tijdperk van sociale netwerken doen Facebook en WhatsApp doen hun werk. De leerling-tovenaars journalisten verspreiden het nieuws en beïnvloeden de opinie naar hun wens. De traditionele en professionele media hebben moeite om de publieke opinie te overtuigen. De M23 heeft de redactionele lijn bepaald. "We bevinden ons niet in een ruimte van politieke vrijheid en mediavrijheid". De informatie op de lokale radio's wordt voorzichtig gegeven: vooral niet de nieuwe meesters boos maken is het motto! De hele dag worden ideologische richtlijnen of het geroezemoes van Congolese muziek uitgezonden. Politieke debatten zijn niet  toegestaan. Dat is de keerzijde van de medaille, de mediaruimte van Bukavu is gevangen in zijn eigen val, de meeste radiostations zijn het werk van actieve politieke actoren in de salons van Kinshasa. De M23 is niet naïef, de instrumenten van politieke concurrenten kunnen niet dienen als demobilisatieplatform. Sommige professionele media, zelf verarmd, sluiten zich uiteindelijk aan bij de rebellie. Uiteindelijk hebben vrije mensen de keuze tussen zwijgen of vluchten.

Kan de vlam nog branden? overleven of sterven